27. Duitse bunker

Deze bunker werd gebouwd om een PAK 43 kanon te herbergen.
Foto: Lia van Burgsteden

 Door de blokvormen in het schietgat ketsten vijandelijke kogels sneller af.
Tegenwoordig zit er een muur met een invliegopening voor vleermuizen in het schietgat.

Dwangarbeiders.

Deze bunker dateert uit 1944-1945. De bunkers en de loopgraven werden door dwangarbeiders gebouwd. De Duitsers dachten dat de geallieerden uit het westen zouden komen. Vandaar dat het schietgat in noordwestelijke richting is aangelegd.

Treintje op smalspoor.
Foto: Industriespoor

Smalspoor met kiepkarren

De materialen voor de bunkers, zoals grind en zand werden met een treintje op smalspoor aangevoerd. Dit spoor werd tijdelijk neergelegd vanaf de ‘echte’ spoorlijn naar de liniedijk. Het treintje bestond uit een locomotief met daarachter kiepkarren.

Verzet

Tot drie keer toe heeft het verzet de spoorbrug over de beek opgeblazen, hier achter de bunker. Dit deden ze om het werk aan de Duitse stellingen in de Grebbelinie, die toen Pantherstellung werd genoemd, te hinderen.

Locaties informatiebordjes QR

26 Neuskazemat

Beluchtingsbuizen

Deze neuskazemat is gebouwd door het Nederlandse leger in 1939-1940. Hij was bestemd voor een zware mitrailleur en drie militairen. De neuskazemat staat flankerend gericht, d.w.z. dat de schootsrichting evenwijdig aan de linie is. Bij een vijandelijke doorbraak kon de mitrailleur van de neuskazemat worden ingezet.

Watervleermuizen
Foto: Geo van Geffen

Vleermuizen

De neuskazemat is in 2011 ingericht voor overwinterende vleermuizen. De vleermuizen kunnen via een kleine opening in het voormalige schietgat naar binnen. Vleermuizen kunnen tientallen jaren oud worden en zijn vaak heel honkvast wat betreft hun overwinteringsplek.

Restant van de spoorlijn aan de Hamersveldseweg

Spoorlijn Amersfoort – Kesteren

Vanaf deze locatie is de voormalige spoorlijn te zien in westelijke richting. In 1945 werd het spoor door de Duitsers gebruikt om materialen aan te voeren voor de versterking van de Grebbelinie. 
De spoorlijn werd aangelegd in 1886 en raakte in de jaren 70 en 80 van de vorige eeuw in onbruik. Alleen het deel Leusden-Amersfoort is nog in gebruik als de Ponlijn.

25. S3 kazemat

Deze S3 kazemat is in 1939-1940 gebouwd door het Nederlandse leger. In mei 1940 hebben de militairen hier nauwelijks een schot gelost. De Duitsers kozen andere aanvalsplaatsen langs de Grebbelinie.

Gered door het water

De vijand had geen zin om natte voeten te halen in dit deel van Leusden dat in een groot meer was veranderd. De hoofdaanval vond plaats bij de hoge en droge Grebbeberg. Op onderstaand kaartje wordt duidelijk dat het uitzicht hier in 1940 over uitgestrekte watervlaktes naar het oosten reikte.

De inundatie in 1939-1940 van de vijfde kom.
Kaart: Provincie Utrecht

Ooievaar
Foto: wikipedia

Ooievaars

Rondom dit gebied zijn tegenwoordig weer regelmatig ooievaars te vinden. Ooievaars houden van drassige hooilanden waar veel kikkers en padden te vinden zijn. Het bekenlandschap van de Gelderse Vallei was daardoor altijd een zeer geschikte leefomgeving voor hem.

Locaties informatiebordjes QR

24. Leusbroekerweg

De Leusbroekerweg in 2014

Leusbroekerweg in 1939-1940

Neergestort vliegtuig

Ongeveer eind september begin oktober 1944 is er een bommenwerper neergestort aan de Leusbroekerweg tegenover Mon Chouette. Het gebeurde in de avond. Het vliegtuig kwam zeer laag overvliegen en ging toen als een grote vuurbal tegen de grond. Alle acht inzittenden, zeven Canadezen en een Engelse officier waren op slag dood.

23. Gesneuveld in 1945

Duitse helm.
Foto: Wikipedia

Op een mijn gestapt

De Duitse gevangenen moesten na de oorlog helpen met het opruimen van de mijnen. Dat ging ook wel eens mis. Bij de Leusbroekerweg werd een ongelukkige Duitser door de kracht van de explosie weggeblazen en kwam verderop in een roggeveld terecht. Daar kon men hem niet meer terugvinden. Pas in de nazomer werd tijdens de roggeoogst een skelet gevonden.

Alfred French, korporaal bij de Seaforth Highlanders of Canada sneuvelde op 24 april 1945 bij de Grebbelinie in Leusden. Hij werd doodgeschoten tijdens een patrouille.
Foto: het Informatiecentrum Canadese Begraafplaats te Holten.

Het graf van de 25-jarige John Myles op de Canadese begraafplaats in Holten. John Myles laatste woorden tijdens zijn fatale patrouille in de richting van de Grebbelinie waren: "Loop precies in mijn voetstappen dan kan je niets gebeuren". John Myles werd door het hoofd geschoten, maar zijn Nederlandse begeleider kon het navertellen.

In de aprildagen van 1945 sneuvelden een aantal buurtbewoners en Canadezen tijdens gevechten. Ook een onbekend aantal Duitsers overleefde de schermutselingen niet. Ze werden begraven op en naast de Liniedijk en na de oorlog opgegraven en elders herbegraven.

22. Mon Chouette

Steenuil
Foto: Wikipedia

Het theehuis dat je hier aan de overkant van het kanaal ziet, was oorspronkelijk boerderij De Pilaar. De huidige eigenaar heeft het huis omgedoopt tot Mon Chouette, wat steenuil betekent. Op het erf zitten regelmatig steenuilen.

De steenuil eet muizen, kikkers, kevers en andere insecten.

Mon Chouette is een theehuis en B&B.

Ook de bosuil broedt in de buurt van de Liniedijk. De bosuil is gemakkelijk te herkennen aan zijn kenmerkende oehoehoe-roep. Dit spookachtige geluid wordt vaak gebruikt in griezelfilms.

Kerkuil
Foto: Wikipedia

De kerkuil heeft zijn leefgebied eveneens in deze buurt. Hij ziet er heel bijzonder uit met zijn witte verenkleed. Toch is hij zelden te zien vanwege zijn nachtelijke leefwijze. De aanwezigheid van braakballen op de grond verraadt de plek waar een uil heeft gezeten. 

21. Neuskazemat met vleermuizen

Oude camouflagekleuren naast het schietgat

Deze neuskazemat of B-kazemat is in 1939-1940 gebouwd door het Nederlandse leger. Hij was bedoeld voor een zware mitrailleur die flankerend vuur kon geven. Bij het schietgat zijn de oude camouflagekleuren nog te zien. Ook de pijpen die voor de luchtvoorziening moesten zorgen bij een gasaanval zijn nog aanwezig.

In de Grebbelinie staan nog 13 van deze neuskazematten.

Vliegopening voor vleermuizen in het voormalige schietgat.

Foto: Wikipedia

Vleermuizen

Deze kazemat is ingericht als overwinteringsplek voor vleermuizen. Door het aanbrengen van een laag aarde op het dak en isolatieplaten aan de binnenkant is een vorstvrije ruimte ontstaan. Vleermuizen zoeken voor hun winterslaap een holte waar het niet vriest.

In Leusden komen zes soorten vleermuizen voor. Het zijn de laatvlieger, de rosse-, water-, ruige dwerg-, gewone dwerg- en grootoorvleermuis.

20. De Kromme Staart

Boerderij De Kromme Staart is een wederopbouwboerderij.

Je staat hier bij boerderij de Kromme Staart.

Boerderij De Kromme Staart in 1940.
Foto: Historische Kring Leusden.

Op de foto hierboven zie je de oude boerderij de Kromme Staart met op de voorgrond een gietstalen koepelkazemat op de Liniedijk. Het Nederlandse leger heeft het Valleikanaal laten overstromen, de inundaties zijn gesteld.

koepelkazemat

De koepelkazematten zijn door het Duitse leger verwijderd om het gietijzer te kunnen gebruiken. Van de 144 G-kazematten in de Grebbelinie, is er niet één bewaard gebleven.

Hierboven zie je een tekening van een opengewerkte koepelkazemat. In de betonnen kazemat zat een gietstalen kern waarin een machinegeweer was opgesteld. De koepel kon luchtdicht afgesloten worden en was uitgerust met een luchtzuiveringsinstallatie. Voor de koeling van de mitrailleur was een waterpomp aanwezig.

19. De Larikshoeve

De Larikshoeve

Een Lariks is een bladverliezende naaldboom.

De wederopbouwboerderij Larikshoeve die je hier ziet is twee keer verbrand in oorlogstijd. Op 12 mei 1940 stak het Nederlandse leger de boerderij in brand om schootsveld te maken. In 1945 werd het huis wederom in brand geschoten, maar nu door de Duitsers.Tegenwoordig is hier een minicamping en groepsaccommodatie te vinden.

Bomen en heesters op de Liniedijk

Tijdens de wandeling over de Liniedijk zul je de lariks niet tegenkomen. Wel groeien er veel eiken, meidoorns en ook de wilde kers. Hazelaar, brem, sleedoorn en wilde roos zijn op de dijken te vinden.

Op de plek waar je nu staat groeien wilde kersenbomen.

Zoogdieren

Op de Liniedijk komen verschillende wilde zoogdieren voor zoals das, eekhoorn, vos en hermelijn.

18. Boerderij De Nieuwe Wetering

Boerderij De Nieuwe Wetering.

Een Wetering is een beekje of brede sloot. De Hamersveldse Wetering loopt achter deze boerderij langs. Hij is gegraven in de 12^e eeuw om het moeras van Hamersveld droog te leggen. Het dorp Hamersveld (Leusden-Centrum) is ontstaan door die ontginning. Eerst werd de Wetering gegraven om het water naar de beken af te voeren. Loodrecht daarop werden meerdere sloten gegraven zodat het moeras droog viel.

Op de kaart hierboven zie je de ontginning Hamersveld met de langgerekte kavels op een kaart uit 1905. We noemen dit strookverkaveling. Boerderij De Wetering is ook te zien. Het is het witte boerderijtje achter boerderij de Nieuwe Wetering.

Zwemmende koeien

De koeien van de familie van Ravenhorst zwommen in 1945 naar de overkant van het Valleikanaal. De brug was nog vernield en het weiland waar ze naar toe moesten, lag aan de andere kant van het water.

17. Het Duitse kamp

Duits kamp naast de bunker.

Op deze plek was in 1945 een Duits kamp. Dat is nog te zien aan de uitholling van de dijk. Met zeildoek was een waterdicht onderkomen gemaakt. In het kamp stonden ook de gevorderde paarden en wagens.

Op rooftocht

Om het kamp in te richten gingen de Duitsers ‘winkelen’ bij de buurtbewoners. Ze vorderden een kachel, stalen de dekens van een bedlegerige vrouw en wisten ook nog een grammofoon op de kop te tikken.

Altijd honger

Berucht zijn de voedsel rooftochten van de Duitsers. Ze stalen melk uit de melkbussen, eieren en kippen uit het kippenhok en weckflessen uit de kelder.

De 14-jarige Simon Tolboom werd zelfs met een pistool bedreigd door een hongerige Duitser. Simon: “Hij zei: Waar hebben je ouders het eten verstopt, terwijl hij me met zijn pistool tegen de muur zette. Ik zei: Ich weiss es nicht. Daarna liet hij me gelukkig gaan.”

16. Loopgraaf museumbunker

De loopgraven van de Duitsers zagen er in 1945 niet zo strak uit. Er was groot gebrek aan materialen. De loopgraven waren van planken, boomstammen, takken en ook van deuren die uit de boerderijen waren gesloopt.

Duits automatisch geweer dat in Leusden is achtergebleven.
Foto: Historische Kring Leusden

Ooggetuige

Annie en Dora waren in 1945 twee avontuurlijke vriendinnen uit deze buurt. Ze durfden in de loopgraven te gaan spelen, maar werden er meestal door de Duitsers weer uitgejaagd. Dora: “Het waren zigzag loopgraven met slaaphokken en kamers met mitrailleurs”.

Annie: “De loopgraven bij het kamp achter de bunker zagen er heel gezellig uit. Het was er huiselijk en er lagen vloerkleden op de grond. Na de oorlog vonden we er ons gestolen bestek weer terug.”

De Museumbunker met een voorstelling van de plaats van het kanon. Toen de geallieerden uit het oosten bleken te komen, werd het kanon buiten gezet. De loop wees daarna in de richting van de boerderij aan de overkant van het kanaal.

Foto: Lia van Burgsteden

Kees van de Bunt woonde in de buurt van de bunker en heeft het kanon buiten zien staan. Op onderstaande video vertelt hij daarover.

15. Langesteeg en boerderijen

Boerderij Taaijland aan het einde van de Langesteeg.

De weg waar deze Museumbunker aan gelegen is, heet de Langesteeg. Landweggetjes naar boerderijen heetten vroeger een ‘steeg’. Vermoedelijk hoorde deze steeg bij boerderij Taaijland, want op oude kaarten wordt het de Taaijlandsteeg genoemd.

Brug

De brug die hier over het Valleikanaal ligt, is zowel in 1940 als 1945 opgeblazen om een doorgang te verhinderen van respectievelijk de Duitsers en geallieerden.

Kanoboerderij Berg in 1940-1941.
Foto: Familie Berg

Boerderij Berg

De wederopbouwboerderij aan de overkant van het kanaal is twee keer afgebroken/verbrand om schootsveld te maken. De boerderij stond voor de aanleg van het Valleikanaal in 1937 zelfs aan de andere kant van de dijk. In totaal is hij dus in korte tijd 3 keer afgebroken en weer opgebouwd.

Er is hier koffie/thee en ijs verkrijgbaar in de zomerperiode. Voor een tocht per kano kan je ook terecht bij kanoboerderij Berg.
QR-code nr. 16 over de loopgraaf is op het grote bord naast de bunker te vinden.

14. Bunzings

Op de Liniedijk komen bunzings voor.
Foto: Wikipedia

Op deze plek krioelde het in 1945 van de bunzings. Er was hier een grote loopgraaf die was achtergelaten door de Duitse soldaten. De bunzings maakten daar dankbaar gebruik van. Achter de planken vonden zij een goede plek om hun nest in het zand te maken.

Een fret is een huisdier en een gedomesticeerde bunzing.
Foto: Wikipedia

Roofdieren

Bunzings zijn roofdieren die konijnen, muizen en vogels eten. Omdat hij ook een kippetje niet versmaadt, was de bunzing niet geliefd bij de boeren en werd daarom bestreden. Bunzings jagen vooral ‘s nachts en leven ondergronds in holen.

Coupurewanden

Betonzak-wand, naar een ontwerp van landschapsarchitect Michael van Gessel.

Met behulp van betonzakken zijn coupure-wanden gemaakt in 2014. De wanden hebben de vorm van de 18^e eeuwse linieaanleg met een borstwering aan de kant waar de vijand viel te verwachten. Achter de borstwering was een banket waar schutters zich konden opstellen met hun geweren.

De zandzakken verwijzen naar het gebruik van de linie tijdens WO II.

Locaties QR informatiebordjes 

13. Neuskazemat aan Langesteeg

Deze kazemat komt aan zijn naam door de uitstulping naast het schietgat. Die diende om het schietgat te beschermen tegen vijandelijk vuur. De neuskazemat is gebouwd door het Nederlandse leger in 1939-1940. De schietopening is gericht op de Langesteeg en dus bedoeld om ná een vijandelijke doorbraak van de linie ingezet te worden.

Langs de hele Grebbelinie komen nog dertien van deze neus- of B-kazematten voor.

De neuskazemat was geschikt voor een zware mitrailleur.
Foto: Famillie Hemmelder

Film soldaten

Hieronder is een filmfragment te zien van de Nederlandse soldaten in 1939 nabij de Grebbelinie in Leusden.

Bron: Schreuderfilm, Inundatie Asschat, Historische Kring Leusden.

Weg over de Liniedijk

Op een kaart uit 1832 is te zien dat er een zandweg over de dijk liep. De weg liep van de Schoolsteeg tot aan de Leusbroekerweg. Een dijkweg was een droge route door het drassige land van Hamersveld en Laapeers. De dijk was toen nog niet zo hoog als nu. In de Tweede Wereldoorlog is hij opgehoogd.

Foto: Historische Kring Leusden

12. De Moorsterbeek

Zoek op deze plek de Moorsterbeek in het landschap. Zij stroomt hier in het Valleikanaal uit. Het Valleikanaal is voor een deel over de bovenloop van de Moorsterbeek gegraven.

Op deze kaart uit 1840 is de oude loop van de Moorsterbeek nog te zien.
Kaart: Nationaal Archief

Gelderse Vallei met alle beken.

Bekenlandschap

De Moorsterbeek is één van de vele beken in de Gelderse Vallei. Deze beken verzamelen zich bij Amersfoort in de rivier de Eem, die in het Eemmeer uitstroomt.

Gletsjer schoof door tot aan de Rijn.

IJstijd

De Gelderse Vallei is ontstaan tijdens de één na laatste ijstijd zo’n 150.000 jaar geleden. Een grote gletsjer schoof vanuit het noorden Nederland binnen. Deze ijslob schoof het zand opzij, zodat er een komvormige vallei ontstond.